بازار وکیل

در کتاب بناهای تاریخی جلگه شیراز آمده است :

بازار وکیل که در محله (( درب شاهزاده )) – جنب مسجد جامع وکیل واقع است ، بشکل صلیب ساخته شده یعنی شامل یک رشته (( شمالی – جنوبی )) و یک رشته (( شرقی – غربی )) است که در وسط بواسطه یک ( چهار سوقی ) بلند و بزرگ و وسیع بر یکدیگر عمود میشوند و دارای پنج درب بزرگ است که شبها آنها را می بسته اند و بازار از هر حیث محفوظ میمانده است .

راسته شمالی – جنوبی از دو جناح ترکیب شده و در هر جناهی ۴۱ زوج مغازه وسیع ساخته شده است و ضمناً در مشرق و مغرب جناح شمالی آن چهار کاروانسرا بنام (( کاروانسرای روغنی )) و (( کاروانسرای احمدی )) و (( کاروانسرای گمرک )) و ضرابخانه ساخته شده است که هر کدام حجره های متعددی دارد .

راسته شرقی – غربی نیز دو جناح دارد که شرقی آن ۱۹ زوج مغازه بنام (( بازار علاقه بندان )) و غربی آن با ۱۰ زوج مغازه بنام (( بازار ترکش دوزها )) نامیده میشود .

موازی بازار ترکش دوزها بازار دیگری است بنام (( بازار شمشیرگرها )) که آن نیز ۱۱ زوج مغازه دارد . در بازار شمشیرگرها سرای دیگری وجود دارد که آن را (( کاروانسرای فیل )) نامند .

خصوصیات این بازار علاوه بر زیبائی و معماری عالی آن ، چند نکته مهم است یکی عرض زیاد و وسعت آن و دیگر آنکه سرتاسر بازار را طاقهای ضربی مرتفعی ( متجاوز از ده متر ) زده اند و طوری آنرا ساخته اند که در زمستان هوای بازار گرم و در تابستان خنک است و بوسیله دریچه هائی که در زیر سقف آن تعبیه شده هوا و نور کافی بهمه مغازه ها میرسد .

در سر چهار سوی ( چهار سوق ) آن بر روی یک (( هشتی )) طاق ضربی بسیار وسیع و مرتفعی ساخته اند که شاهکار معماری است و با اینکه اکنون متجاوز از دویست سال از آن میگذرد ، هنوز کوچکترین شکافی برنداشته است .

متأسفانه در اثر امتداد خیابان کریمخان زند چندین زوج مغازه های جناح شمالی آن خراب شده و فعلا بازار وکیل به دوتکه تقسیم شده است .

در شمال بازار وکیل بازاری است بنام (( بازار نو )) و مسجدی بنام مسجد حاج غنی که در دوره قاجاریه ساخته شده و باید جزءِ منضمات بازار وکیل محسوب شود .

و در کتاب آثار عجم راجع به بازار وکیل چنین نقل شده :

بازار وکیل از بنا های مرحوم کریمخان وکیل است قریب مسجد وکیل چهار بازار از آجر و گچ ساخته شالوده های آن از سنگ های کلان قرار داده و در وسط چهار بازار چهار سوئی است که سقفش بسیار بلند و طرزش دلپسند است ، کمتر بازاری در ایران بدین اسلوب و بنیان دیده می شود ، یک بازارش تا برسد به چهار سوی مذکور چهل و یک طاق است آن را بازار بزازان گویند از هر گونه اقمشه و امتعه دارد سمسار و بلور فروش و خیّاط و غیره نیز در آن هست ، حاجی محمد رحیم ابن مرحوم شیخعلی خیاطی است که اطلس چرخ را قبا بقامت شخص ، استعداد آن استاد بی نظیر ، نارسا و قصیر است در این بازار به خیاطت مشغول است ( همچنین ) در این بازار است میرزا عباسعلی دواتگر که در حرفه مذکوره یگانه است و در علم آداب فرزانه ( بازار دیگر ) چهل و شش طاق است آن را بازار کلاه دوزان نامند از کلاه دوز و اصناف دیگر دارد مع بسیاری از صرّافان و مخصوص در حجره چند کارگذاران جناب حاجی میرزا ابراهیم صراف و خزانه دار مشغول بنقّادی اند و حاج مشارالیه در قبض و بسط امورات دیوانی قادر و تواناست ( همچنین ) در این بازار است دکّه جناب آقا محمد حسین صرّاف فرنگی چون رتق و فتق کار فرنگیها و حواله جات آنها بجناب مشارالیه است با این لقب اشتهار یافته ، گذشته از صرافی دارای کمالات عدیده و مخترع صنایع بدیعه میابشد ( بازار دیگر ) نوزده طاق است در آن همه علاقه بند و یراق بافند ، ( بازار دیگر ) ده طاق است در آن تمام سرّاج و ترکش دوزاند و در وسط بازار اول که بازار بزازان باشد نیز بازاری است یازده طاق در آن جماعت شمشیرگران اند ، درب این بازار منتهی میشود به مسجد وکیل.

(کتاب آثار عجم)

قدیمی ترین شواهد از ساخت بازار شیراز به عصر بویه در صده چهارم هجری قمری باز میگردد. بعد ها این بازار بازسازی و توسعه یافت ، چهار بازارچه در عصر اتابکان فارس در صده پنجم هجری قمری به مجموعه افزوده شد ، بازار وکیل بخشی از بازار های سنتی شیراز است که از دروازه اصفهان آغاز میشود و تا نزدیک شاه چراغ ادامه دارد . بازار وکیل که یکی از شاهکارهای معماری عصر زندیه است در سال ۱۱۷۹ هجری قمری ساخته شده است . این بازار بر اساس طرح چلیپای ایرانی و طبق الگوی بازار قیصریه لار ساخته شده و شامل یک راسته اصلی و یک راسته فرعی ست ، تقاطع این دو راسته میدانی کوچک با گنبدی بر فراز آن را بوجود آورده که چهار سو نامیده می شود . در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی به هنگام احداث خیابان زند پنج جفت مغازه از راسته شمالی تخریب و بازار به دو بخش کنونی تقسیم شد.

درکنار ورودی جنوبی بازار وکیل یک معبر مسقف این بازار را به دیگر بازار های سنتی و کاروانسرای مشیر متصل میکند.

در کنار درب جنوبی بازار وکیل کوچه ای قرار دارد که سقف آن سرپوشیده است ، سمت راست آن مدرسه آقاباباخان و در سمت چپ آن بازار و سرای مشیر واقع شده که امروزه مرکز فروش صنایع دستی ست ، این مکان که در دوره قاجار ساخته شده در گذشته کاروانسرا و بازار بوده است و بنام گلشن نیز شناخته می شود.

بازار وکیل متشکل از چند بازار و بازارچه است که هر کدام مرکز فروش جنس و یا کالاهایی خاص هستند .

برای مثال سرای مشیر در دل بازار وکیل واقع است که مرکز فروش صنایع دستی در شیراز است و یا بازار شمشیرگرها که مرکز فروش فرش دست باف شیراز و استان فارس است .

معماری این بازار متأثر و بر گرفته از معماری بازار قیصریه شهر لار و همانند بازارچه بلند شهر اصفهان ساخته شاه عباس کبیر می باشد ، اما عرض بازار وکیل بیش از سایر بازارهای سنتی است . همچنین تمام دهانه تاق ضربی بازار وکیل با ارتفاع بیش از ۱۱ متر بلندتر از تاق دیگر بازارهاست که البته به این دلیل که در طول این سالها در کف بازار خاکریزی هایی انجام شده ارتفاع بازار هم به مرور کمتر شده و ارتفاع تاق ها از ۱۱ متر به ۱۰ متر کاهش یافته است .

بازار وکیل از نظر طراحی و معماری از ۳ فضای جداگانه تشکیل شده است ، ۱– گذرگاه (برای عبور و مرور مشتریان) ، ۲– حریم یا محدوده مغازه ها ( به ارتفاع نزدیک به ۲ پله بالاتر از کف بازار )، فضای مغازه (جایگاه فروش) است. بازار وکیل در اصل دارای ۵ در بُزرگ است که در چهار سوی آن قرار گرفته ‌است . همچنین این بازار دارای راهرو هایی است که شامل یک راهروی شمالی - جنوبی و یک راهروی شرقی - غربی است که مثل یک صلیب همدیگر را قطع کرده‌اند . در محل تقاطع این دو راهرو چهار سوق قرار دارد که بر روی یک هشتی قرار گرفته است . این چهار سوق دارای طاق بزرگ ضربی محکمی است و در پای طاق نیز چند ترنج آجرکاری شده ‌است . در قسمت هشتی نیز دُکان هایی چهارگوش در دو طبقه وجود دارد .

در ابتدای مطلب راهرو های شمالی – جنوبی و راهرو های شرقی – غربی را در زمان گذشته و از کتاب بناهای تاریخی جلگه شیراز نقل کردیم و در اینجا این راهرو ها را در زمان حال بررسی میکنیم .

ضلع شمالی - جنوبی بازار وکیل درست از دروازه اصفهان شروع می‌شود ( که به آن بازار نو می گویند ) و تا کوچه جنوبی سرای مشیر ادامه دارد . در دو طرف این راسته هر قسمت ۴۱ جفت ( ۸۲ حجره ) مغازه وجود دارد که در جلوی هر یک از مغازه ها سکویی از قطعات بزرگ سنگی که بر روی آن ، ترنج‌هایی برجسته حکاکی شده‌است . در بازار وکیل برای جلوگیری از ایجاد رطوبت و نم ، مغازه‌ها را نزدیک به یک متر بالاتر از سطح زمین ساخته‌اند . مغازه‌ها اکثراً دارای پستو بوده و در دو طبقه طراحی و ساخته شده‌اند.

راسته‌ها و خرده بازارها بازار وکیل

در شمال شرقی این راسته ، چند کاروانسرای قدیمی به نام‌های کاروانسرای روغنی، کاروانسرای گمرک و کاروانسرای احمدی ساخته شده‌است که درِ ورودی آن‌ها در داخل بازار وکیل است. هر یک از این کاروانسراها دارای چندین حجره می‌باشند. راسته بازار شمالی - جنوبی را بازار بزازان نیز نامیده‌ اند . در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی به دلیل گسترش و نوسازی خیابان زند ۱۱ حجره از حجره‌های این ضلع از بین رفته‌ است . ضلع شرقی - غربی نیز دارای دو بخش است :

1 - بخش خاوری ( شرقی ) چهار سوق که آن را بازار علاقه‌بندان می‌نامند . این بخش دارای ۱۹ جفت مغازه‌است که هم اینک مرکز خرید و فروش فَرش است و مغازه‌های عطاری و گیاهان دارویی نیز در این قسمت یافت می‌شود.

2 - بخش باختری ( غربی ) چهارسوق که آن را بازار ترکش‌دوزها می‌نامند و دارای ۱۰ جفت مغازه‌است که هم اینک مرکز فروش فرش‌های دست باف ایرانی است.

در بخش جنوبی چهارسوق در امتداد بازار ترکش دوزها ، بازار دیگری قرار دارد که ورودی آن در جلو سر در مسجد وکیل واقع است و به بازار شمشیرگرها معروف است . این بازار نیز دارای ۱۱ جفت مغازه‌ است و به بازار فرش ایرانی و دست باف معروف می باشد . درب ورودی کاروانسرای وکیل در این راسته قرار گرفته‌ است امروزه این کاروانسرا به (( سرای فیل )) شهرت دارد . سرای فیل ، بازار شمشیرگرها و بازار ترکش دوز ها هرسه کنار هم قرار دارند و بازار فرش دست باف ایرانی را تشکیل می دهند .

در زیر چهار سوق ، یک حوض بزرگ از سنگ مرمر وجود داشته که آب آن از آبراهی که از زیر بازار ترکش دوزها می‌گذشته ، تأمین می‌شده‌ است . این آبراه به صورت طاق ضربی است و از آجر و ساروج ساخته شده‌است و هم اکنون نیز وجود دارد ؛ اما متاسفانه به دلیل خاکریزی ها و بالا آمدن سطح کف بازار حوض مرمرین از بین رفته‌ است .

سامانه تهویه هوا به علت بلندای زیاد سقف طاق بازار کامل بوده‌است . تهویه هوای بازار به وسیله بادگیرهایی ساده انجام می‌گرفته‌ است و همچنین دریچه‌ها و روزنه‌هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف جاسازی و نصب شده بوده که هوا و نور کافی را به بازار می‌رسانند .اما هم اکنون پس از بازسازی ، این روزنه‌ها بسته شده‌اند . هم اینکه در بالای مغازه‌ها مشبک‌هایی جهت تهویه هوا و روشنایی وجود دارد . این نوع طراحی در ساخت بازار وکیل نشان از مهارت و هنر معماران ایران زمین در آن زمان را نشان می دهد .

از بازار وکیل میتوان به عنوان قلب تجاری شهر شیراز نام برد که از دیر باز محلی مناسب برای بسیاری از کسب کار ها و هم مکانی تاریخی و گردشگری برای توریست ها و گردشگران بوده و هست . نزدیکی بازار وکیل به بسیاری از مکان های مذهبی و تاریخی و گردشگری باعث شده که این بازار بسیار پر رونق و پر رفت و آمد شود و همچنین مکان مناسبی را برای به نمایش گذاشتن صنایع دستی شهر شیراز بوجود آورده است .

این بازار در تاریخ ۱۷ تیرماه سال ۱۳۵۱ با شماره ثبت ۹۲۴ به عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسید و همچنین از بازار جهرم به عنوان خواهر دوقلوی بازار وکیل یاد می کنند .

این بازار یک از بهترین آثار زندیه ( کریم خان زند ) محسوب می شود که به دستور کریمخان زند بنا شد و هنوز هم مورد بهره برداری قرار دارد . در جلو سر در ورودی بازار شمشیرگرها مسجد وکیل و در کنار مسجد ، حمام وکیل از آثار کریمخان زند وجود دارند .

مطالب مرتبط با بازار وکیل :

سرای مشیر
بازار مسگرا
بازار نو مشیر
بازار نو
بازار حاجی
بازار روح الله