مجموعه ی زندیه شیراز هویت فرهنگی این خطه را نمایش می دهد . شیراز ، شهر راز های سربه مهر، شهری پیوند خورده با تاریخ ایران زمین ، شهری که ردپای تاریخ در گوشه و کناره اش مانا شده است. شیراز مرمت و قداستش را از حرم مطهر احمد ابن موسی (ع) ، شهرتش را از خواجه حافظ و شیخ سعدی ، طراوتش را از باغ های ارم، جهان نما، دلگشا ، عفیف آباد و... و هویتش را از آثار بجامانده از اقوام آریایی تا ساسانی و هخامنشی تا در طول زمان صفویه، زندیه و قاجاریه دارد.
مجموعه ی زندیه شیراز یکی از نمونه ی آثار تاریخی ارزشمندی است که بر شهرت شیراز در جهان افزوده است.
مسجد وکیل شیراز در مجموعه بناهای زندیه ، در کنار بازار وکیل و حمام وکیل در مرکز شهر قرار دارد ، این بنا یکی از بناهای زیبا و بسیار مستحکم دوره زندیه است که از لحاظ هنری و معماری دارای اهمیت زیادی است.
این مسجد به دستور کریم خان زند ساخته شده، دارای دو ایوانی، دو شبستان جنوبی و شرقی است که، شبستان جنوبی با ۴۸ ستون سنگی یک پارچه و مار پیچ از شاخصه های معماری ایرانی است ، مساحت این شبستان در حدود ۵۰۰۰ متر مربع است ، منبر ۱۴ پله یک پارچه از سنگ مرمر از زیبایی های قسمت شبستان است. در سمت شمال مسجد طاق بلند و مهمی ساخته شده است که به طاق مرواريد معروف است، دور این طاق با قلم درشت و خط ثلث عالی یکی از سوره های قرآن به صورت هلالی نوشته شده است. این مسجد براساس یافت معماری سنتی، در یک مجموعه اجتماعی قرار گرفته و هماهنگ زیبایی را در پیوند دین و دنیا، به وجود آورده است.
مجموعه ی ارگ کریم خان ، قصر سلطنتی و اندروني وکیل الرعایا کریم خان زند حاکم شیراز بوده که درسال ۱۱۸۰ ه ق به دستور وی ساخنه شده است. کریم خان زند برای ساختن قصر خود ماهرترین سنگتراشان، معماران و هنرمندان آن عصر را به شیراز دعوت کرد و بهترین نوع مصالح را از شهرها و کشور های مختلف خریداری نمود ودر اختیار کارگران قرار داد. در ساختن ارگ، معماری نظامی و معماری مسکونی هر دو باهم بکار رفته، زیرا ارگ، خانه ی پادشاه بوده و میبایستی از ضریب امنیتی بالایی برخوردار می بود.
دیواره های بیرونی ارگ همانند دیواره های یک قلعه ی نظامی، بسیار مرتفع با ارتفاع حدود ۱۵ متر به صورت مخروط بالا رفته و ضخامت آن ها در پایین به حدود ۳ متر و در بالا به کمی کمتر از ۳ متر می رسد. ضلع شرقی ارگ ، دیوار بلندی است که درب ورودی در وسط آن قرار دارد، بر بالای سر درب ورودی، صحنه ای از جنگ رستم و دیو سفید به وسیله کاشی های هفت رنگ لعابدار تصویر شده است. شالوده و دیواره های ارگ از سنگ ساخته شده و بقیه بنا از خشت پخته ، تزئينات داخلی ، قاب ها ، از اره هایی از سنگ مروارید یزد، تبریز و آیینه های بزرگی از روسیه ، ترکیه ، عثمانی و اروپا است. نقاشی قسمت های بالا سقف اتاق های ارگ با آبطلا ، لاجورد و رنگ های گیاهی و معدنی، رنگ آمیزی شده اند .
حمام وکیل در دوره ی زندیه توسط کریم خان زند ساخته شده است ، این حمام در مرکز شهر شیراز و نزدیک بازار وکیل و مسجد وکیل قرار دارد.
حمام وکیل از پیشرفته ترین اصول معماری زمان خود برخوردار بوده، ورودی دارای حمامی کوچک است و با شیبی ملایم به هشتی ورودی که پایین تر از سطح زمین قرار دارد ، می رسد . ورودی به رختکن ، زاویه دار ساخته شده ، تا از ورود سرما به داخل و خروج گرما به خارج از حمام جلوگیری کند. سربینه حمام یک هشت ظلعی منظم است که هشت ستون یکپارچه سنگی در وسط سقفی گنبدی قرار گرفته ، گرما خانه با سنگ فرش پوشیده شده ، در زیر این سنگ فرشی دالأن های کم عرض و باریکی ساخته شده که هوای گرم و بخار آب در آن جریان داشته تا کف حمام زودتر گرم شود. در زیر گنبد حمام نقوش آهکبری زیبایی است که داستان های آن ها از مذهب ، سنت ، علائق ، و رویاهای مردم این دیار سرچشمه می گیرد . این بنا با شماره ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
موزه ی پارس موزه ای است واقع در باغ نظر شیراز که در آن اشیایی از دوران پیش و پس از اسلام نگهداری می گردد این موزه در سال ۱۳۱۵ خورشیدی بنیاد شده است آرامگاه کریم خان زند در این مکان قرار دارد. در وسط باغ بزرگ و قدیمی باغ نظر، عمارت هشت ظلعی زیبایی از دوران کریم خان زند بجا مانده در آن زمان این مکان برای مراسم رسمی، اعياد، جشن ها و نیز پذیرایی از مهمانان مورد استفاده واقع می شده و امروزه به موزه کریم خان زند اختصاص یافته است . از مهمترین آثار موزه قرآن زیبای قرن سوم هـ.ق که بر روی پوست آهو نوشته شده ، شمشیر شاه صفی و کریمخان زند است.
کریم خان زند در دوره ی حکومت خود در شیراز سه آب انبار در سه نقطه شهری احداث کرد .
۱_ آب انبار اول در ظلع جنوبی حمام وکیل ساخته شده این آب انبار شرب بازاریان و محلات مجاور را تأمین می کرده است . آب انبار هم اکنون سالم باقی مانده است ، ولی متأسفانه کل مجموعه به عنوان واحد های تجاری و انبار در اختیار بخش خصوصی بازار شیراز قرار دارد . این بنا با شماره ۹۳۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۲– آب انبار دوم کنار میدان کریم خانی سمت راست عمارت دیوانخانه ساخته شده ، هم اکنون سر در ورودی آب انبار و عمارت طبقه دوم آن در کل تخریب شده است ، مخزن و پله های شیب دار در آب انبار بصورت بلاتکلیف باقی مانده است.
۳– آب انبار سوم به صورت یک آب انبار مخزنی در آرامگاه حافظ جهت کاربرد های باغبانی ساخته شده . هم اکنون از این آب انبار با همان کاربردی استفاده شده است.
نزدیک دروازه اصفهان بر روی رودخانه خشک ، کریم خان پلی از سنگ ، گچ و ساروج ساخت. این پل پنج دهانه دارد و با گذشت زمان هنوز استحکام خود را حفظ کرده است .
کریمخان زند معروف به ((وکیل)) از سال ۱۱۷۲ تا ۱۱۹۳ هجری قمری در قسمت عمده ایران سلطنت داشت و چون پایتختش شهر شیراز بود ، در این شهر بناهای زیادی ساخته است که به (( بناهای وکیلی )) معروف است و اگر آقا محمد خان قاجار از راه عدوات آنها را ویران نساخته بود اکنون مقدار زیادی از آنها باقی مانده بود .
کریمخان چون از تفنن و تجمل بدور بود هر چه در مدت قریب بیست سال سلطنتش بدست آورد صرف عمران و آبادی کرد.
از خصوصیات ابنیه وکیلی سادگی و استحکام آنهاست و سعی شده است که عمارات مطابق آب و هوای شیراز ساخته شود – در عین حال ابتکاراتی نیز بکار رفته که در نوع خود بی نظیر است مانند ستونهای مرتفع یکپارچه که غالباً مارپیچی است و گاهی ساده و با نقش و نگار است. مصالحی که در آنها بکار رفته بهترین و محکمترین نوع مصالح است .
کریمخان بساختن ابنیه و تکایا ، برجها و بارو و خندق و مسجد و بازار اقدام کرده است و آنچه در شیراز ساخته است عبارتست از :
۱– بازار وکیل و سرا های اطراف آن
۲– مسجد وکیل
۳– آرامگاه سعدی
۴– آرامگاه حافظ
۵– تکیه هفت تنان
۶– تکیه چهل تنان
۷– طاق قرآن با چند اتاق جنب آن
۸– باروی اطراف شیراز
۹– برجها و دروازه های شیراز
۱۰– خندق دور شیراز
۱۱– سد دو طرف رودخانه خشک شیراز پل روی رودخانه خشک شیراز
۱۲– پل روی رودخانه خشک شیراز
۱۳– حمام وکیل
۱۴– آب انبار های وکیل ( سه عدد )
۱۵– ارگ کریمخانی
۱۶– عمارت کلاه فرنگی ( موزه پارس )
۱۷– عمارت دیوانخانه ( محل پست و تلگراف سابق )
۱۸– باغ نظر ( باغ موزه )
۱۹– سنگ قبر شاه شجاع
۲۰– باغ جهان نما
۲۱– عمارت مفصل سربازخانه وطویله
۲۲– شتر خانه
۲۳– تسطیح اراضی ناهموار اطراف شیراز
۲۴– مقبره شاه داعی الی الله
۲۵– قربانگاه
۲۶– آرامگاه محمد رحیم خان زند
۲۷– راه آب بی نظیریکه آب رکن آباد را از زیر رودخانه و خندق بداخل شیراز میآورد .
۲۸– فاضلاب شهر شیراز که در زیر تمام کوچه های شیراز احداث شده و آبهای باران و فاضل آبهای شهر را به خندق دور شهر میبرده است .
اما آنچه اکنون از آثار مزبور باقی است عبارت اند از :
۱– بازار وکیل
۲– مسجد وکیل
۳– آرامگاه حافظ ( با اصلاحاتی )
۴– تکیه هفت تنان
۵– تکیه چهل تنان
۶– پل روی رودخانه خشک شیراز
۷– آب انبار ها
۸– ارگ کریمخانی
۹– عمارت کلاه فرنگی
۱۰– عمارت دیوانخانه
۱۱– باغ نظر
۱۲– باغ جهان نما
۱۳– سنگ قبر شاه شجاع
۱۴– مقبره شاه داعی الی الله
۱۵– سنگ قبر محمد رحیم خان زند
از این آثارقسمتی را در بخش اول ذکر کرده ایم ( باروی شیراز ، هفت تنان ، چهل تنان ، حافظیه ، باغ جهان نما ، قربانگاه و قبر شاه شجاع ) و اینک بذکر آنچه در شهر شیراز است میپردازیم .
نزدیک دروازه اصفهان ، روی رودخانه خشک شیراز که راه شیراز به اصفهان و تهران است کریمخان زند پلی از سنگ و گچ ساخته است که دارای پنج دهنه است و هنوز استحکام خود را از دست نداده است – اکنون این پل در مسیر خیابان حافظ قرار گرفته است . در میان آثار کریمخانی این پل تنها پل منحصر به فردی است که از دوره زندیه باقی مانده است .
کریمخان زند در شیر از چند آب انبار بزرگ برای نگه داری آب مشروب اهالی ساخته است که در نوع خود بی نظیراست.
این آب انبارها عبارتند از :
۱۔آب انبارحافظیه ۲- آب انبار پشت حمام و کیل ۳- آب انبار پهلوی عمارت دیوانخانه (پست و تلگراف فعلی) ۴- آب انبار مجاور هفت تنان
خصوصیات این آب انبارها این است که بزرگ و عميق بوده و آب را خنك نگه میداشته اند . بر روی آب انبار پشت حمام وکيل برج مرتفعیهم ساخنه شده که بوسیله آن هوای آب انبار تجدید میگردیده است. اما اکنون که در شیراز لوله کشی شده و مردم احتياجی به آب انبارها ندارند .
نزديك ارگ کریمخانی عمارتی است که سابقا محل اداره پست وتلگراف بوده است . اینجا سابقا عمارت دیوانخانه کریمخان بوده است واکنون عمارت سابق آن در قسمت شمالی آن باقی است . این عمارت شامل یک تالار وسیع با سقفی بلند است که سابقا دو ستون مرمر مرتفع در جلوآن بوده است ولی آقا محمد خان قاجار آن دو ستون را بتهران برد و بجای آن دو ستون چوبی نصب کرد . در طرفين تالار وسطی اطاقها وگوشواره هائی در پائین و بالا ساخته شده است .
در جلو تالار وسطی بر روی سنگهای بزرگ صیقلی جنگ رستم و اشکبوس بطور برجسته حجاری شده است و دو شیر و دو باز در طرفین آن است. در جلواین عمارت دو حوض بزرگ و طولانی ساخته شده است .
بتازگی این عمارت به اداره كل فرهنك و هنر فارس تحویل شده و قرار است بعد از تعميرات لازم در آن موزه مردم شناسی تأسیس شود و در قسمت جنوبی آن که سابقا سر در دیوانخانه بود و آنرا خراب کردند ، عمارت پست و تلگراف و تلفن و ((میکرو ويو)) ساخته شده است .
این باغ که وجه تسمیه آن معلوم نیست ، پیش از سلطنت کریمخان زند وجود داشته و باغ وسیعی بوده که در آن درختهای بسیاری مانند سرو و نارنج وغيره کاشته بودند .
کریمخان عمارات ، کلاه فرنگی و ارگ و دیوانخانه و بعضی ساختمانهای دیگر را در آن بنا کرد . در دورة قاجاریه ، حسين على میرزا وفرمانفرماء عمارتی در آن ساخت که بگفته فرصت الدوله واز پا تاسر آئینه کاری بود و نزدیك آن عمارت دیگری بنام ((خورشید)) بوده است.
در سال ۱۳۱۳ شمسی دراثر امتداد خیابان کریمخان زند و خیابان پهلوی قسمتی از آن باغ جدا شد وعماراتی که در دوره قاجاریه در آن ساخته بودند و بعضی ساختمانهای کریمخانی خراب شد و فقط عمارت کلاه فرنگی در آن باقی ماند.
در حدود سالهای ( ۱۳۴۵ ) هم در قسمتهائی از آن باغ عمارت دادگستری وثبت اسناد و آموزش و پرورش و دبیرستان نمازی و ناظمی و دبستان زند و کتابخانه ملی و آمفی تئاتر و مرکز پیشاهنگی ساخته شد و از اینرو اکنون قسمت کوچکی از آن باغ وسیع باقی است که آنرا باغ موزه گویند.
در وسط باغ قدیمی و وسیع سابق موسوم به باغ نظر که متأسفانه قسمت کوچکی اکنون از آن باقی است و آنرا فعلا باغ موزه ، نامند عمارت هشت ضلعی زیبائی ساخته شده که به کلاه فرنگی، معروف است كف عمارت قریب یک متر و نیم از سطح باغ بالاتر است بیرون این عمارت کاشی کاریهای ظریف وزیبائی با رنگهای روشن دارد که قسمتی گل و بته و قسمتی هم منظره شکارگاه و مجالس بزم است . درطرفین هر درکی چهار مجلس گل و بته و بالای چهار گوشواره آن چهار مجلس شامل مجالس بزم وشکار وغيره بر روی کاشی نفش شده است . داخل بنا ، در وسط ، محوطه صليب مانندی است باچهار شاه نشین و بین شاه نشینها چهار گوشواره ساخته شده است. در وسط محوطه حوضی از سنگ مرمر یکپار چه ساخته شده است.
تمام دیوارهای محوطه وسط و اطاقهای زاویه مقرنس کاری شده و با نقاشیهای زیبا پوشیده شده است و در زیر گنبد وسط یک مقرنس کاری زیبائیکه روی آنها نقاشی شده ساخته شده است که از نظر هنری بینظیر است .
دربدنه وطاقچه های محوطه وسط ، ده مجلس نقاشی بوسیله نقاشهای دوره زندیه که معروفترین آنها ، آقا صادق نقاش بوده است رسم شده و شرح آنها چنین است:
مجالس نقاشی که در طاقچه ها فرارگرفته و عبارتند از :
صحنه جنك نادرشاه افشار بامحمد شاه هندی
نمایش شيخ صنعان و معشوقه او
نمایش رعنا و زیبا (یوسف و زلیخا )
دو مجلس مکتب خانه است که گویند شیخ سعدی در یکی به دختر و در دیگری به پسر اتابك درس میدهد.
بقيه عكسها رقاصه هاست - یك تابلو بزرگ هم روی پارچه و در قاب است که در آن کریمخان مشغول کشیدن قلیان است و شیخ علیخان وزیر و منشی او با چند نفر از در باریان حضور دارند وزیر آن نوشته شده : عمل کمترین جعفر این عمارت را مرحوم کریمخان برای مقبره خود ساخته است و لذا پس از مرگش او را در شاه نشین شرقی آن مدفون کردند ولی بعدا آقا محمد خان قاجار قبر او را نبش کرد وجسد او را بتهران برد و در زیر پلكان های قصرگلستان دفن کرد . محل قبر اکنون کاملا مشخص است .
در چهار طرف خارجی عمارت كلاه فرنگی چهار حوض ( دو عد د بزرگ و طولانی و دو عدد کوچك ) ساخته شده بود ولی یکی از آنها هنگام احداث خیابان زند از بین رفت وسنگهای آنرا در حافظیه بکار بردند.
در سال ۱۳۱۳ شمسی که خواستند (( موزه پارس )) را در شیراز تأسیس کنند ، عمارت کلاه فرنگی را برای محل موزه انتخاب نمودند .
مرحوم على روحانی وصال ، شاعر معروف ماده تاریخ آن را بشرح زیر ساخته که آنرا بر روی کاشی نوشته و در سر سرای ورودی کلاه فرنگی نصب کرده اند :
چون در ایران کهن افکنده شد طرح نوی
در سرای زند هم شد طرح نقش معنوی
موزهای برپای شد از پهلوی، شاه جهان
تا هنرهای جهانی را بعبرت بگروی
تافت در ایران زهر سو آفتاب معرفت
تا که پهلو بر سریر خسروی زد «پهلوی»
خواست حق در کشور جم داد کسراثی دهد
داد با فر فریدون پهلوی را خسروی
این سرا در زندگی مطبوع شاه زند بود
گشت بعد از زندگانی هم به خاکش منزوی
نیت او کرد با این رتبت او را پایدار
تا بدانی آنچه کشتی آخر آنرا بدروی
بادب باید نیهی پای اندرین فرخ سرای
ایکه خواهی از شرف بر اوج گردون برشوی
شد درخت دانش از دستوری حکمت بلند
تا بزیر آن نهال و سایه شه بغنوی
از ریاضی باریاضت خرم و سرسبز شد
این رياض روضة رضوان وباغ مینوی
بهر تاریخ بنای موزه روحانی سرود
« موزه شیراز رونق یابد ازشه پهلوی »
«۱۳۱۳۰ش»
در سال ۱۳۵۰ شمسی که جشنهای دو هزار و پانصد سال بنیان گذاری شاهنشاهی ایران بر پا بود، برای تجلیل از پادشاه زند، بدستور وزارت فرهنك وهنر عمارت کلاه فرنگی را از اشیاه موزه خالی کردند و آنرا بشکل « آرامگاه کریم خان زنده » در آوردند و بدین ترتيب بعد از قریب دویست سال ، آرامگاه آن پادشاه خوش قلب احیاءِ گردید.
درضلع جنوب شرقی گورستان معروف به دارالسلم ، آرامگاه لطب العارفین
سالك راه حق و حقیقت « محمود ملقب به نظام الدین ومشهور به شاه داعی الی الله » قرار دارد که شصت سال عمر کرده و در سال ۸۷۰ هجری قمری وفات یافته است و در محل کنونی که گویا خانقاهش بوده مدفون گردیده است.
شاه داعی الی الله یکی از عرفای مشهور است که علاوه بر اینکه شعر را نیکو میسرائیده قریب ۳۵ جلد كتب مختلفه راهم تأليف و تصنیف کرده است.
آرامگاه او بوسیله مرحوم کریمخان زند مرمت شده و چون سنگ قبر او و فرزندش ( میرقاسم متوفی بسال ۹۲۰ ه. ق ) خرد شده بود دوسنگ بزرگ سماف مجلل سرخ رنگ که هنوزسالم و باقی است از طرف کریمخان زند بر روی قبر انداخته شد .
این کتیبه بر لوحه پائین آن سنگ بخط ثلث برجسته مرقوم رفته است : (( لقد اشرق وجه الأرض بنور وجود قطب المحق قين وسند (سيد) الموحدين الداعي إلى الله قدس سره نظاماً لقب الأرشاد نظام الدین محمود الحسیني، يوم الخميس الثاني والعشرین من جمادى الأولى سنة سبعين وثمان مائة ۸۷۰ ))
آرامگاه شاه داعي إلى الله شامل دو قسمت است :
یکی طرف خلوت که آرامگاه شاه وفرزندش و چند نفر دیگر در آن است و آن اطاق نسبتا وسیع و مرتفعی است و سالها پیش بر روی حیاط جلو آن سقف زده و بشکل سالنی در آورده اند و در خود آرامگاه هم تعمیراتی شده و کاشیکاری مفصلی بعمل آمده است.
طرف دیگر که و سیعتر است و به طرف (( باغچهه )) معروف است بصورت قبرستان عمومی در آمده که سالها پیش قبور مزبور را صاف و آنجا را هم مرمت کرده اند.
این شعرشاه داعی الی الله خیلی مشهور است و گویا بر روی سنگ اول قبر او نوشته شده بوده است و اکنون بر سردر آن روی کاشی نوشته شده است.
چو باد، خاك تو خواهد بهرطرف بردن
مهل که از تو نشیند بخاطری گردی!
پهلوی بقعه شاه میرعلى بن حمزه ( دبیرستان ششم بهمن است ) . در یکی از اطاقهای آن قبری است که سنگ مرمر بزرگی روی آن نصب است وروی آن با گل وبته نقش شده است و در اطراف آن کتیبهای بوده که چون اطراف قبر را هنگام فرش کردن کف اطاق بالا آورده اند كتیبه مزبور در زیر کاشی رفته است این سنگ قبر ( محمد رحیم خان ) فرزند ارشد کریم خان زند میباشد.
مؤلف فارسنامه ناصری نوشته است که نواب وکیل را چهار نفر پسر بود محمد رحیم خان که درسال هزار و صد و نود در سن هیجده سالگی وفات یافت و نواب و کیل در خارج دروازه اصفهان شیراز درجوار مزار امامزاده حضرت شاه میر علی ابن حمزه ابن امام موسی کاظم (ع) تکیهای از آجروگچ وسنگ در نهایت استحكام بر قبر اوبنا نمود و دو ستون سنگی یکپارچه بارتفاع پنج ذرع در ایوان بکار برد . این بنا تاسال ۱۳۰۵ شمسی باقی بود در این سال هنگام کشیدن خیابان حافظ آن بنا خراب شد . ولی سنگ قبر در جای خود باقی است و روی سنگ مرمر نفیس دروسط نقش و نگارها این اشعار نوشته شده است :
صد هزار افغان زبیداد فلك از جفای دهر و از جور زمان
کز سپهر سروری تابان می برد چون شمع شبستان جهان
مه رخی چشم وچراغ روزگار قرة العين وکبل جم نشان
خون فشاند ازلاله زین مانم زمین اشك بارید از کواکب آسمان
از پی تاریخ ، پاسخ باز گفت نوجوان شهزادهای رفت از جهان
واطراف آن این اشعار است :
صد حیف ز خسرو جوان بخت نیكو خلف وکیل دوران
شهزاده رحيم خان که افشاند بر وصل عروس ملك دامان
درخورد چو این جهان نبودش گردید در آن جهان، جهانبان
از عالم پیر چون جوان رفت وز پیر و جوان برآمد افغان
مشهور نگاشت بهر تاریخ افسوس ز خسرو جوانان
منبع : کتاب بناهای تاریخی جلگه شیراز
سایر مجموعه های تاریخی شهر شیراز :