بطوریکه معروف است در محل آرامگاه فعلی سعدی ، خانقاه او قرار داشته که در زمان حیات ، یعنی ثلث آخر عمر خویش ، در آن بسر میبرده و پس از فوت در همانجا مدفون شده است.
وقتی شیخ اجل از سفر طولانی خود به شیراز مراجعت کرد مدتی در خانقاه شیخ روزبهان معتکف گردید تا آنکه خواجه شمس الدین محمد – صاحب دیوان وزیر معروف آباقاآن مبلغی پول برای او فرستاد و او در کنار قنات گازران ( محل کنونی آرامگاه شیخ ) خانقاهی ساخت که در آن فقراءِ و مساکین اطعام می شدند.
ابن بطوطه سیاح مراکشی که در سال ۷۴۸ هجری قمری ( یعنی ۵۷ سال بعد از وفات سعدی ) به شیراز آمده ، به زیارت قبر او رفته و نوشته است :
(( از مشاهیری که در بیرون شهر شیراز واقع شده قبر شیخ صالح معروف به سعدی است که در زبان فارسی سرآمد شاعران زمان خود بوده و گاهی در بین سخنان خویش شعر عربی سروده است – مقبره سعدی زاویه ای دارد نیکو با باغی نمکین که او خود در زمان حیات خویش بنا کرده و شیخ در آنجا حوضچه هائی از مرمر برآورده که برای شستن لباس می باشد – مردمان از شهر به زیارت شیخ آمده ، پس از خوردن غذا در سفره خانه شیخ و شستن لباس ها مراجعت می کنند و من خود نیز چنین کردم – رحمت خدا بر او باد.))
از سال ۶۹۱ هجری قمری که مرغ روح شیخ بزرگوار قالب تن را ترک و بقرب جوار حق پیوست و تن خاکیش را در خانقاهش دفن کردند ، تربت پاکش مطاف اهل دل و رهروان حقیقت و صاحبان ذوق و عموم طبقات گردید.
مسلماً آرامگاه شیخ همیشه دارای بقعه و باغ و زیارتگاه عموم بوده است و امراءِ و سلاطین هر دوره ای ، کم و بیش آنرا مرمت کرده اند. در زمان پادشاه عادل «کریم خان زند » چون آن مرد نیک نفس علاقه ای شدید به ساختن ابنیه و عمارات و تکایا داشت ، آرامگاه شیخ نیز بطرز آبرومندی ساخته شد که تا سال ۱۳۲۷ هجری شمسی پابرجا بود. ( از بعد از کریم خان زند تا سال ۱۳۲۷ شمسی چندین مرتبه آرامگاه مزبور تعمیر و مرمت شده است چنانکه مرحوم محمد حسن خان اعتمادالسلطنه در کتاب مأثروالاثار ضمن شرح تعمیرات ابنیه تاریخی که در زمان ناصرالدین شاه قاجار ( ۱۲۶۴–۱۳۱۳ ه.ق ) صورت گرفته نوشته است که در سال ۱۳۰۱ ه.ق تعمیر بقعه شیخ مصلح الدین سعدی علیه الرحمه بدست جناب مستطاب میرزا فتحعلیخان صاحبدیوان صورت گرفته است. چند سال بعد هم مرحوم حبیب الله خان قوام الملک شیرازی آنرا تعمیر و مرمت کرده است.
عمارتی را که کریمخان از آجر ساخته بود دو طبقه داشت :
طبقه زیرین ، در وسط راه روی داشت که پلکان طبقه دوم از آنجا شروع میشد – طرفین راه رو ، هرطرفی دو اتاق کرسی دار بود – در قسمت شرقی ، ابتدا اتاقی بود و سپس اتاق وسیع دیگری با طاق مرتفعی قرار داشت که قبر سعدی در آن بوده و محجری چوبی آنرا احاطه کرده بود ، در قسمت غربی راه رو هم دو اتاق ، قرینه قسمت شرقی قرار داشت که بعدها مرحوم شوریده در اتاق غربی آن ، مدفون گردید.
طبقه بالا نیز مانند طبقه زیرین بود جز اینکه روی اتاق شرقی که قبر شیخ در آن قرار داشت ، به احترام او ، اتاقی نساخته بودند و طاق آن به اندازه دو طبقه مرتفع بود – تمام اتاقها از جلو دارای دَرک بود.
عمارت جدید آرامگاه سعدی در وسط باغی مصفا واقع است که با چمن ها و گل ها و درختها محصور است – بر روی در ورودی به محوطه آرامگاه این بیت شیخ با خط نستعلیق نوشته شده است.
زخاک سعدی شیرازی بوی عشق آید
هزار سال پس از مرگ او گرش بوئی
قبر سعدی در وسط عمارتی هشت ضلعی واقع است که سقف بلند آن با کاشی ها مزین است – بالای این هشتی گنبدی است که با کاشی های آبی پوشیده شده است.
در جنوب این هشتی که روبروی در ورودی آرامگاه است ایوان زیبایی ساخته شده که دری به آرامگاه دارد و با کاشی مزین است.
در سمت مغرب آرامگاه ایوانی است که به اتاق کوچکی منتهی میگردد که در آن قبر شوریده قرار دارد.
در داخل آرام گاه و ایوان آن ، منتخباتی از دیوان شیخ اجل که روی کاشی نوشته شده بشرح زیر نصب گردیده است:
درضلع غربی قصیده بمطلع زیر :
خوش است عمر دریغا که جاودانی نیست
پس اعتماد برین پنجروز فانی نیست
و چهار کتیبه نیز بر چهار بدنه اضلاع درونی آرامگاه نصب شده است
در ضلع شمال شرقی نه بیت از بوستان با این مطلع :
الا ایکه بر خاک ما بگذری بخاک عزیزان که یاد آوری
در ضلع جنوب شرقی داستان معروف گلستان :
(( یاد دارم که با کاروان همه شب رفته بودم ....
در ضلع جنوب غربی غزلی از بدایع بدین مطلع :
ای صوفی سر گردان ، در بند نکونامی
تا درد ، نیاشامی ، زین درد ، نیارامی
و در ضلع شمال غربی غزلی از طیبات بدین مطلع :
جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست
در ضلع غربی ایوان ( مجاور آرامگاه مرحوم شوریده ) ۱۲ بیت از قصیده بدین مطلع :
خاک من و توست که باد شمال می ببرد سوی یمین و شمال
و در ضلع شرقی ایوان ۱۲ بیت از قصیده به این مطلع :
بسی صورت بگر دیدست عالم وزین صورت بگردد عاقبت هم
بودند که عکس آن در بعضی از سفرنامه های سیاحان خارجی نقش شده است ولی چند سال پیش یکی از مجتهدین شیراز بدان پندار که سعدی مذهب تسنن داشته ، سنگ قبر مزبور را که گویا در زمان سلطنت اتابکان روی قبر شیخ انداخته بودند ، شکست ( سالها پیش هنگام تعمیر آرامگاه سعدی ، در زیر خاک قطعه سنگ مزاری بدست آمد که از قرائن چنین پیداست که تکه همان سنگ سابق مزار سعدی است و اکنون در موزه پارس نگهداری می شود.
روی این سنگ کتیبه ایست به خط ثلث قدیمی که چنین است :
« مجمع الفضائل الملکیه ، ینبوع المحامدالسنیه ذوالمعانی الاحسان المشارالیه بالبنان ابوعبدالله .... السعدی . »
در اطراف این کتیبه و دور بدنه آن نیز کتیبه هائی است که غالباً آیات قرآنی است و این کلمات آن خوانده شد :
« قالو اربنا الله ثم استقامو اوتنزل علیهم الملائکه .... الیقین مقتدی السالکین .... ان الله علیم خبیر ... صدق الله . »
همچنین یک قطعه سنگ مکعب مستطیلی در آرامگاه سعدی فعلا نگهداری می شود که پیداست از عمارت سابق آرامگاه سعدی فعلا نگهداری می شود که پیداست از عمارت سابق آرامگاه باقی مانده و گویا سردری بوده است . روی این سنگ این اشعار سعدی نوشته شده است .
به پیران پشت از عبادت دوتا ز شرم گنه دیده بر پشت پا
بصدق جوانان نو خاسته بطاعات پیران آراسته
و این بیت را با خط درشت در وسط آن نوشته اند :
خدایا بعزت که خوارم مکن بذل گنه شرمسارم نکن
شفیع الوری خواجه بعث و نشر امام الهدی صدر دیوان حشر
شفیع مطاع نبی کریم قسیم جسیم و سیم بسیم
نماند بعصیان کسی در گرو که دارد چنین سیدی پیشرو
چه نعمت پسندیده گویم ترا علیک الصلواة ای نبی الوری
درود ملک بر روان تو باد بر آل تو و پیروان تو باد
خصوصاً شهنشاه دلدل سوار علی ولی صاحب ذوالفقار
خدایا بحق بنی فاطمه که بر قولم ایمان کنی خاتمه
اگر طاعتم رد کنی ور قبول من و دست و دامان آل رسول
چه کم گردد ای صدر فرخنده پی ز قدر رفیعت بدرگاه حی
که باشند مشتی گدایان خیل بمهمان دار السلامت طفیل
خدایت ثنا گفت و تبجیل کرد زمین بوس قدر تو جبریل کرد
تو را عزلو لاک تمکین بس است ثنای تو طه و یسین بس است
بود اهل عالم بوصف تو لال فزون از قیاس است جاه و جلال
چه وصفت کند (( سعدی )) ناتمام
علیک الصلواة ای نبی والسلام
قنات پر آبی که در این تنگ جاری است ، در کنار آرامگاه سعدی نزدیک سطح زمین میرسد و در حیاط آرامگاه ۲۸ پله که پائین روند به آب آن قنات میرسند . در اینجا جدول مزبور را قدری توسعه داده و مانند سر بینه حمام طاقهائی در اطراف آن ساخته بودند که برای آب تنی و شستشوی بدن مناسب بود و چون ماهی زیادی در آن شناور است آن را حوض ماهی نامیده اند .
پیش از انقلاب بدستور اداره کل فرهنگ و هنر فارس محوطه دور جدول آب ( زیر صحن آرامگاه ) را توسعه داده و سقف آن را با بیمهای آهنی مستحکم کرده و بشکل (( چای خانه )) در آورده اند که زائران سعدی و سیاحان پس از زیارت قبر سعدی دمی در آنجا بیاسایند و چای بنوشند و « گذر عمر را بشکل آب روان بچشم خویش ببینند! »
این محوطه بشکل هشتی ساخته شده و طاقنماهائی دارد که اطراف آنها با کاشی های معرق تزئین شده و داخل سه عدد آنها کاشی کاری شده که روی یکی از آنها غزل سعدی که بدین مطلع است :
بسیار سالها بسر خاک ما رود کاین آب چشمه آید و باد صبا رود !
نوشته شده است.
آب این قنات ، پس از عبور از حوض ماهی بیرون آرامگاه بسطح زمین رسیده و بعداً باغ معروف « دلگشا » را که شرح آن داده میشود ، مشروب کرده و بقیه آب به مصرف زراعت می رسد.
آب این قنات یک نوع آب معدنی است که شستشوی بدن در آن مفید است و شاید بهمین سبب بوده که از قدیم الایام ، مردم شیراز معتقد بوده اند که شب چهار شنبه سوری ( یعنی شب چهارشنبه آخر سال ) باید حتماً در آب قنات سعدی آب تنی کنند و این رسم پسندیده هنوز هم مرسوم و متداول است .
از قرائن چنین استنباط میشود که این قنات خیلی قدیمی است و شاید علت اینکه شیخ اجل ، در زمان حیات ، خانقاه خویش را در اینجا قرار داده بود ، وجود همین قنات و آب بوده است .
مرحوم شوریده شیرازی قصیده غرائی در وصف آرامگاه سعدی و تاریخ وفات او سروده که چون نامی هم از حوض ماهی در آن برده شده و شعری است مهم و تاریخی چند بیت آنرا نقل میکنیم :
تبارک الله از این بقعه و ازین درگاه
که برگشته ز ناهید و سر کشیده بماه
مزار سعدی شیراز ، مشرف الدین است
که می فراشده فروی از فرنج و فراه
فضای او چو فضای ارم نشاط افزا
هوای او چو هوای بهشت انده کاه
بذکر نظمش کروبیان کشیده نشید
بخاک پاکش استارگان نهاده جباء
به حوض ماهی او چون فلک کماهی دید
چو حوت خواست همی کاندر او فتد بشناه
اول سخنور گیتی است، نک سخنش دلیل
اول محقق دینی است ، ها بیانش گواه
لطایفی که گلستان و بوستان داراست
ز بلبلان نشنیدم بهیچ باغ ، پگاه
ز بار فکرت سعدی خمیده پشت سپهر
بلی تحمل کوه گران ندارد کاه
کریمخان ملک زند این بنا چو نهاد
نماند و ماند از او نام نیک در افواه
شهان که سعدی از آثارشان سخن راندست
کجاست تربتشان ؟ کو نشان افسر و گاه ؟
مقام فخر نگه کن که همچنان باقی است
زهی شهامت و شوکت ، خهی جلالت و جاه
شمرد چون صدو ده سال و اندی از ایام
از این سرا چه بمینو گزید منزلگاه
شب مبارک آدینه در مه شوال
به ششصدو نود و یک گذشت ازین بنگاه
کس ار بر حلت سعدی نگفته تاریخی
ز عجز اهل زبان بد ، که بد زمان کوتاه
در آن قضیه کجا بود بنده تا گو بد
(( ز بلبل چمن اهل فارس سعدی ، آه ))
در اتاقی که در انتهای غربی ایوان آرامگاه کنونی سعدی واقع است و فعلا کتابخانه می باشد ، مقبره شاعر معروف قرن اخیر شیراز مرحوم حاج محمد تقی ملقب به (( فصیح الملک )) و متخلص به «شوریده» شیرازی قرار دارد . آن مرحوم که در سال ۱۲۷۴ هجری قمری متولد شده در سال ۱۳۴۵ هجری قمری به رحمت ایزدی پیوسته است. مرحوم شوریده که خود را از اعقاب شاعر معروف « اهلی شیرازی » میدانست در زمان حیات ، متولی بقعه و بارگاه سعدی بود و به همین جهت هم در جوار مزار سعدی مدفون گردید . در اینجا چند بیت سنگ قبرش را که خود آن مرحوم در حیاتش سروده نقل میکنیم . بیت آخر آن را که شامل ماده تاریخ وفات آن مرحوم است بوسیله فرزند برومندش آقای حسین فصیحی ، متخلص به (( شیفته )) سروده شده است :
چون برین در سرو کار است برحمن و رحیم
نه امید ببهشت است و نه بیمم ز جحیم
گر بود رحمتی از حق ز دوصد حشر چه باک؟
ورأفتی از شه ، ز دو صد شحنه چه بیم ؟
ای بسا روز که من خسبم و بس صبح دمد
که همی بوی بهار آید از انفاس نسیم
گر یکی ژرف بمعنی نگری مینگری
که کنون سعدی و من در چه مقامیم مقیم
تو ز اخلاص بما فاتحه ای گر خوانی
ما فتوح تو بخوانیم هم از رب رحیم
شور شوریدگی و نطق فصیح الملکی
هیچ اینجا نکند سود بجز عفو کریم
سال فوتم بر بیع دوم این مصرع گشت :
(( شده شوریده بجان جانب منان رحیم ))
(( ۱۳۴۵ ))
سایر مشاهیر شهر شیراز :
حافظ
خواجوی کرمانی
سیبویه
شاهزاده منصور
شیخ روزبهان
شیخ محمد لاهیجی
شیخ کبیر