باغ دلگشا : در دهنه جنوبی تنگ سعدی و کاملا در زیر (( قلعه بندر )) باغ وسیعی واقع است که به وسیله آب قنات سعدی ( حوض ماهی ) مشروب می شود و آن را (( باغ دلگشا )) نامیده اند و تعداد زیادی درخت نارنج کهن دارد و از باغهای خوب و معروف شیراز است که مخصوصاً بواسطه کثرت و خوبی درختهای نارنج ممتاز آن شهرت و معروفیت زیادی دارد.مرحوم حاج میرزا حسن فسائی ( حاج میرزا حسن شیرازی معروف به فسائی فرزند میرزا حسن بن میرزا محمد مجدالدین بن سید علی صدرالدین معروف به سید علی خان مؤلف کتاب مشهور (( فارسنامه ناصری)) است . فارسنامه ناصری که در دو جلد تنظیم شده یکی از کتب مهم و مفصلی است که در زمان ناصرالدین شاه قاجار راجع به تاریخ و جغرافیا و رجال فارس و شیراز تألیف شده و در سال ۱۳۱۲ ه.ق چاپ سنگی شده است.
مرحوم حاج میرزا حسن در سال ۱۲۳۷ ه.ق در فسا متولد و در سال ۱۳۱۶ ه.ق در شیراز وفات یافته و در مدرسهء منصوریه شیراز مدفون گردیده است. ) در فارس نامه ناصری راجع به این باغ چنین نوشته است :
(( ... در دامنه کوه فهندز افتاده و آب قنات فهندز که در قدیم به (( آب گازرون )) (( گازران )) مشهور بوده و اکنون به (( آب سعدی )) شهرت یافته از میان باغ جاری است .
در سال ۱۱۵۰ ه.ق از حلیه آبادی بیفتاد و حصار و عماراتش منهدم گشت و بصورت صحرا درآمد.
(( ... در سال هزار و دویست و اند ( ه.ق ) مرحوم حاج ابراهیم خان اعتمادالدوله شیرازی باغرا تعمیر بلکه احداث کرده و چون کار او بدرجه هبوط رسید ، باغ نیز روی بخرابی گذاشت . در سال ۱۲۳۶ ه.ق شاهزاده رضا قلی میرزا نایب الایاله قاجار ، باغ را تعمیر نمود و عمارتی در آن ساخت و نامش را (( فین و کلاه فرنگی )) گذاشت. بعداً عمارت و باغ از رونق بیوفتاد و آنچه چوب و در و پنجره داشت دزدیدند . در سال ۱۲۶۰ و اند مرحوم حاج قوام الملک ، میرزا علی اکبر شیرازی آنرا خرید و حصار و عمارتش را تعمیر نمود و ایوانیکه بر دو ستون سنگی و یکپارچه ببلندی پنج ذرع بیشتر است بر کلاه فرنگی بیفزود و چندین دخت نارنج در آن بکاشت . درازای این باغ ۳۵۰ ذرع و پهنای آن ۱۵۰ ذرع است. در سال ۱۳۰۲ ه.ق درختهای نارنجش که ثمر میداد معادل ۱۳۰۰ درخت است و درخت هائی که هنوز به ثمر نرسیده ۳۵۰۰ و در مغرب آن ۵۰۰ درخت نارنج است و چند اصله هم درخت خرمای شاهانی از جهرم آورده و در آن غرس نمودند. ))
مرحوم فرصت الدوله در آثار عجم راجع با این باغ چنین نگاشته است :
(( ... در پایه کوه فهندژ بستانی است دلکش . فضایش دلگشاتر از باغ ارم .
اشجار لیمو و نارنجش از هزاران فزون – درختان بتاوی و ترنجش بردیف و موزون – جداولش پر از گلهای رنگارنگ – در وسطش عمارتی به طریق کلاه فرنگی که در میانش حوضی است و در آن آب روان است و تالاری شاهانه متصل بآن اتاقها و ایوانهای منقوشه و منازل مفروشه ساخته و پرداخته اند . حوضی بزرگ در جلو آن تالار است و در هر سوی و جوانب آبشارهای بیشمار . و آب این باغ از قنات بندر است که به (( آب سعدی )) مشهور است و در آن نخل هم بعمل می آید. ))
وضع کنونی باغ دلگشا – باغ شامل محوطه بسیار وسیعی است که در کنار (( خیابان بوستان )) که به آرامگاه سعدی منتهی میشود قرار دارد – دیوارهای گلی و سر در آن به آجری تبدیل شده است – از در باغ تا عمارت که در وسط باغ واقع است آب نمائی و خیابانی سیمانی احداث شده است – بطور کلی از اطراف عمارت چهار خیابان احداث شده که به دیوارهای باغ منتهی می شود و طرفین برخی از این خیابانها درختهای کاج و سرو کاشته شده – در بقیه باغ نارنج و گاهی نخل و گردو کاشته شده است.
جلو عمارت حوض وسیعی است – عمارت کرسی دار است و ازاره آن از سنگهای گندمک بدون نقش و نگار پوشیده شده است .
عمارت سه طبقه است و در پیشانی آن مقداری کاشیکاری معرق دارد – بعضی اتاقهای آن درکهای قدیمی دارد.
در طبقه اول یک هشتی است که وسط آن حوضی با کاشی آبی درست شده – سقف آن گنبدی ساده دارد که وسط آن هواکشی است – اطراف هشتی چهار شاه نشین و چهار زاویه دارد و بالای آنهم چهار گوشواره است.
سایر باغ های شهر شیراز :